36 phố phường Hà Nội xưa

36 phố phường Hà Nội xưa

Băm sáu phố phường 

Hà Nội xưa kia không có các huyện ngoại thành. Lên đến Bưởi đã là ngoại ô. Ra Cầu Giấy, nói đầy đủ là ra đến Ô Cầu Giấy đã hết địa phận thành phố. Người Pháp định đưa huyện HOàng Long-hầu hết quận Đống Đa bây giờ, làm ngoại thành gọi là đại lý Hoàn Long. Tri huyện Đặng Vũ Niết, vừa nhậm chức quan đại lý thì đảo chính NHật 9-3-1945, thế là tong.

Tỉnh Hà Đông, tỉnh Bắc Ninh bọc quanh, Hà Nội hẹp toen hoẻn ở giữa. Xuống cuối đường Huế đã hết đất thành phố. Làng Yên Phụ bờ hồ tây thuộc Hà Đông. Đằng KIm Liên đằng sau bệnh viện Bạch Mai đã ra khỏi phố. Đường lên Bưởi, qua cửa trường Bưởi (trường Chu Văn An bây giờ) đã gặp làng Thụy Khuê ngoại ô rồi. Bãi giữa dưới cầu Long Biên giữa sông Hồng thuộc đất huyện Gia Lâm tỉnh Bắc Ninh. Đầu phố Khâm Thiên đằng này, chỗ cái Bari-e chắn đường xe lửa là hết đất Hà Nội. Xe tay bánh sắt, gọi là xe ngoại, cu li kéo hết phố Khâm Thiên, phải đổi sang xe bánh cao su mới được vào thành phố. Vùng Khâm Thiên còn gọi là Hà Đông!

(Bởi vậy có chuyện cực kỳ trơ tráo: năm 1972 máy bay B52 ném bom giải thảm xuống Khâm Thiên. Cả thế giới lên án đế quốc Mỹ mưu toan hủy diệt Hà Nội. Hãng tin Mỹ UPI cải chính: máy bay B52 chưa hề ném bom Hà Nội. Có nghĩa là Mỹ đem bản đồ Hà Nội thế kỷ trước ra làm chứng) 

Phố phường thời Tây chia từng khu khác nhau. Không có bảng chỉ dẫn, không có tường chắn, không ai ngăn cấm những người đi qua đường phải tự hiểu như thế, mà liệu bước.

Các phố hàng Bài, Tràng Tiền, Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo, Điện Biên, Lê Hồng Phong, Hùng Vương bây giờ là khu vực khố Tây-phần đông chỉ người Pháp hoặc nhà người "An Nam" nhưng giàu có, sang trọng. Nhà nhà vườn, tường hoa cổng sắt riêng ô tô ra. Phố Tây vắng, loáng thoáng người qua lại, phần nhiều chỉ là người đi làm đầu bếp, tài xế, các cô khâu đầm, chị Hai giữ trẻ nhà Tây.

Người như tôi lúc ấy, những thanh niên chân xỏ đôi guốc mộc, áo dài thâm, bước thất thểu, qua cửa nhà sang trọng hay nhớn nhác nhòm ngó. Thế nào cũng có đội xếp rõi mắt xem có phải kẻ gian "chú thích"không. Chẳng ai dại gì lai vãng qua phố Tây.

Hàng Gai, hàng Ngang, hàng Bông, Hàng Đào, chợ Đồng Xuân, người chen chúc đông đúc qua lại bên này Hồ Gươm. Khu buôn bán sầm uất, ở đây mới lắm các tay ''chích cược " (trộm cắp) và du côn du kề.

Sinh sôi theo đời sống thành phố, Hà Nội còn có 2 khu khác mà ít người nhận ra và phân biệt được.

Các phố nhỏ yên tĩnh 2 bên chợ Hôm và đường Huế. Bây giờ là đường Trần Xuân Soạn, Ngô Thời Nhiệm, Phùng Khắc Khoan, Hòa Mã và bên này, Mai Hắc Đễ, Triệu Việt Vương, Bùi Thị Xuân. Mới hôm nào đi từ dốc cây Thị Hàng Kèn xuống Vân Hồ, còn bãi hoang, đầm lầy, tre pheo làng xóm lơ phơ. Trơ trọi cái trường Hàng Kèn hay Thân Trọng Huề (trường Quang Trung bây giờ), đằng xa cũng nhìn thấy những cây bàng xanh rì mới trồng.

Rồi nhà cửa, phố xá mọc dần lên. Người làm vô làm việc, người buôn bán, kẻ giàu người nghèo ở chen nhau. Vùng này, phố của những công chức, các ông ký ông thông, nhà buôn phố trên để dành tiền làm nhà tậu nhà. Thông thường ngày nay còn thấy dấu vết, nhiều ngôi nhà một hai tầng lợp ngói, nách tường có cửa bên. Tấm gôc gác lên bậc thềm. Anh xe giắt cái xe cao su nhà ở sân trong ra. Xe đưa cậu đến sở. Xe kéo mợ đi chợ. Bây giờ nhà cửa các phố này còn phảng phất vẻ êm đềm phong lưu bề ngoài thời ấy.

Một vùng khác dưới dọc đê sông Hồng. Các bãi Cơ xá, nghĩa Dũng, Phúc Xá-bãi An Dương còn bỏ hoang, xuống tới bến Phà Đen toàn nhà lá-những túp lều llá. Đến mùa hanh hao (nhà nào theo câu tường thuật của các báo thời ấy bị "thần hỏa ra oai") thế là cháy luôn cả dãy. Đấy là nhà những người nghèo, cu li dọn kho, bắt-tê cửa ga, kéo xe, phu phen khuân vác, đổi thùng, thợ hồ, người các vùng quê đói rách đổ ra kiếm sống ở thành phố đều chui rúc xuống ở bãi. Có một hồi, về Hà Nôi, Nguyên Hồng cũng ở 1 gian nhà lá thuê dưới bãi Nghĩa Dũng, tôi thường xuống chơi. Khi ấy, vợ chồng anh mới có con đầu lòng- cháu Hà. Nhà vách đất tối om vào cửa phải cúi đầu. Cả gian nhà kê vừa cái giường chõng. Dưới sgầm chiếc hòm gỗ. Tất tật, gạo nước nồi niêu, quần áo tống cả vào hòm. Bên chân giường dựng bó củi nứa và cái hỏa lò để chị ấy thổi cơm.

Lều lán và người nghèo rúc ráy cả ở duới bãi. Đấy cũng lại là vùng tụ tập sòng bạc và tay chơi có hạng. Bọn trùm gá bạc như ba Sinh, Hai Cua và baonhiêu bọn đầu trộm đuổi cướp khác. Sở mật thám biết rõ tông tích mà không làm gì. Những tù xổng làm quân cướp ngày, những chúa du côn được chủ xe hàng thuê đứng bến đánh nhau tranh khách đều sinh sống ở các xóm bãi. Đứng trên đê trông xuống chỉ thấy những mái lá lươn nhươm, nhôm nhếnh bên đất cát lẫn lộn với mặt nước đỏ rực. Sáng sớm, người ra ỉa bãi bờ sông tha thẩn, con chó lũn cũn theo. Các nhà gánh nước ăn về đánh phèn đôi thùng cũng từ duới sông lên, bước lẫn giữa mọi thứ củi mục, phân người rác rưởi. Buổi chiều, gió lạnh ngoài kia quạt lên hun hút.

Vùng côn chức ở và vùng bãi ngày càng chen chúc, bởi các thành phố mỗi lúc một nhiều người hơn. Dần dần, hầu hết các làng gần xung quanh đều làm các nghề phục dịch. Người ta bảo chỉ có chợ canh mới ngon thịt. Những hàng thịt chó chợ Đồng Xuân, hàng Đồng đều người trong Canh, làng Mơ có nghề nấu rượu, gọi là mơ rượu, lại còn Mơ Cơm-các hàng cơm đầu ghế trên phố hầu hết người Hoàng Mai. Người Lai Xá làm các nghề ảnh. Ước lễ giò chả, mở hàng cơm tám và hiệu may quần áo tây. Các cửa hàng này hay có chữ Ước, chữ Hương, Tân ước, Tân Việt, Tân Hương..

Người Thanh Trì bán đậu phụ, đậu nướng om nghệ và bánh cuốn. Bánh cuốn THanh Trì lá bánh mỏng soi lên được, bóc từng cánh, ăn với giò lụa chấm nước mắm cà cuống. Làng ở các cửa sông và lạch nước rãnh, nước thải ở Đại Từ, ở quanh Khâm Thiên, ngã Tư Sở, cống Đõ làng, Hồ cắm rau muống bè. Nhà sành ăn chỉ chuộng rau muống sông Tô Lịch. Luộc mềm, xanh nước, ra ống, ra lá. Làng Thụy bán quà sáng, quà trưa, bún ốc, bún chả, xôi vò, chè đường...Kẻ Nhót chuyên buôn thuốc lào bán lẻ các chợ, thành tên thuốc lào Nhót. Đàn ông làng Thanh Nhàn xách hòm đi cắt tóc rong các phố. Trại Thủ Lệ thầu giặt chăn đệm nhà tây, trại lính, nhà thương. Người Cổ NHuế Hoàng làm hàng thầu may cắt quần áo nhà binh.

Đời sống thành phố cò con, người ta bới bèo tìm bọ, sinh sống trên lưng nhau, nuôi lẫn nhau. Người đi ở, đi phu, đổi thùng, làm mướn phụ bồi, phụ bếp, kéo xe, kéo quạt, cu li san, làng nào cũng có. Đến đêm, bốn phía trong cánh đồng trông vào thấy trời thành phố hửng sáng, ban ngày lũ lượt nguwoif kéo ra. Người vô công rồi nghề, người thất nghiệp đâu cũng nhan nhản. Chúng tôi thất thểu đi tìm việc qua đêm qua ngày. Việc ở đâu, cái gì Tây cũng làm cả từ bên Tây đem sang. Cái nắp cống gang, cái ống nước bằng chì, lọ thủy tinh đựng thuốc, mảnh sắt sơn xanh đề số nhà, tên phố đèu làm ở Pháp, tàu thủy tải sang. Cột đèn tròn, cột dây điện vuông ở góc phố, cũng đúc tận bên ấy. Các hãng Tây buôn càng phát tài bán được nhiều thứ cho thuộc địa. Cả đến hòn gạch, hòn ngói đầu tiên cũng đóng ở Mạc Xây. Ngói gạch thời ấy đề "Làm tại Mạc Xây". Mãi nhau mới có nhà máy gạch Satic của chủ Tây đường Quán Thánh rồi mới đến gạch Hưng Ký. Những ngôi nhà được làm từ giữa thế kỷ đổ về trước, xem hòn gạch, hòn ngói, cái ống cống nước có in hiệu đều đề rõ tuổi công trình.

Cái nhà, bức tường vòm cống, bờ hè viền xi măng hay viền đá xanh đều có thể đọc ra cuộc đời và nhìn thấy tang thương Hà Nội. Những bờ hè đầu tiên bọc vỉa đá xanh, thợ đẽo đá khiêng quảy ở núi Trầm núi Thầy về. Còn thấy vỉa đá và đá lát ở đôi chỗ quãng giữa các phố Trành Tiền, hàng Khay, Ngô Quyền-trung tâm thành phố, nơi người Pháp ở. Muốn biết tuổi thọ ngôi nhà, cứ trông dáng kiến trúc, hòn ngói, cái cửa sổ, hàng hiên với cái lan can và ở phố Bà Triệu, hàng Khay đôi khi ngước lên còn nhìn thấy trên đầu tường ghi hàng số ghi năm sinh dinh cơ ấy:1896,1902,1930...

Đừng ai nhầm những ngôi nhà mái cong tường dầy, có dáng cổ kính ở đường Nguyễn Du, ở đầu trại hàng Hoa, nhà cô Bảo Đại, là những tòa ngang dãy dọc xưa cũ nhất thành phố. Các nhà ấy còn quá non tuổi đằng khác. Ấy là khi chiến tranh thế giới lần 2 nổ ra, hải quân Đức phong tỏa đường biển, phát xít Nhật đã đổ bộ lên Đông Dương, sắt thép bên tây không tải sang được, các nhà thàu nảy ra sáng kiến làm kiểu nhà cổ. Không mấy xi măng cốt sắt, vôi cát, các mái ngói và bờ tường dầy bục bịch. Lại hợp với phong trào "phục cổ" bấy giờ.

Cách đây ít năm lúc chặp tối, một tầng trong ngõ Trần Nhân Tông cạnh hồ Thiền Cuông bỗng sập xuống nguyên cả trần nhà. Như cái bẫy chuột, chết vùi mấy người. Ngôi nhà ấy xây vào thời phục cổ này, Trần nhà, đáng kẽ cốt thép, người ta làm bằng xi măng cốt tre.

Chúng tôi lặn lội đi tìm việc kiếm sống giữa đất Hà Nội nhốn nháo. Có lúc bâng khuâng. Có lúc chạy thục mạng. Có lúc đứng lại cả buổi ngẩn ngơ ngắm tủ kính hàng vải vóc hiệu Tây Quăng cuối hàng Đường và cửa hàng tạp hóa Tây lùn mở số quay có thưởng ở chợ hàng Da. Có khi lang thang suốt đêm nghe tiếng đồng hồ quả lắc các phố hàng Đào, hàng Ngang đánh chuông chen nối nhau đầu phố cuối phố. Hàng đàn chuột chạy 2 bên cống. Một lúc thấy hiện ra những bóng người đứng đập cửa chan chát rồi gọi: Đổ thùng, đổ thùng!. Thật rõ đấy là tiếng gọi "đổi thùng, đổi thùng", phu đổi thùng xia của nhà thàu Năm Diện đã đi làm. Vừa đúng nửa đêm.

Đến lúc trời sắp sáng, rồi trời sáng.

Quanh bờ hồ Gươm, trên chòm lá cây cọ, những đàn sếu, đàn mòng két phương xa về đậu đen ngòm, cứt lướt thướt trắng xóa xuống. Trên bờ tường đá nhà pha Hỏa Lò, nhô lê cái mặt đen sì của người lính da đen bên đầu lưỡi lê sáng trắng. Đã đến giờ đổi tan canh. Năm trước còn trông thấy cả đôi giầy người lính gác bồng súng đi dạo trên mặt đường chăng dây điện cắm mảnh chai lởm chởm. Bây giờ không thấy nữa. Bức tường quanh nhà tù Hỏa Lò mới được xây cao thêm, có đến 1 thước, giờ vẫn còn hằn cái ngấn xi măng.

Giữa Hà Nội quen thuộc quá mà phường phố thật xa lạ!

Tô Hoài

36 phố phường Hà Nội xưa 

36 phố phường Hà Nội qua những tấm ảnh xưa có thể giúp chúng ta hiểu thêm về Hà Nội. Mời bà kon cùng xem lại những bức ảnh về một Hà Nội xưa.



Phố Hàng giày



Phố Hàng nón



Phố Hàng chén



Phố Hàng Đào



Phố Hàng Ngang



Cổng xưa - Phố Hàng Chiếu



Phố Hàng Chiếu



Phu xe






Hồ nhỏ - đường Jules Ferry






Đại lộ Francis Garnier



Đại lộ Francis Garnier



Petit Lac, près de l´Avenue Beauchamp



Toàn cảnh hồ nhỏ









Bưu điện



Đường Paul Bert




Phố Hàng Trống 1914


Cây cầu bắc qua sông Hồng 1910



Cổng Trung đoàn 9 bộ binh



Xe lửa









Phố Cờ Đen, nay là Phố Mã Mây



Chợ









Phố Hàng Bè



Phố Hàng Buồm



Phố Hàng Chiếu



Phố Hàng Ngang






Phố Hàng Đào



Phố Hàng Đào



Phố Hàng Đào



Phố Hàng Đào



Phố Hàng Đào



Tháp nước Hàng Đậu



Phố Hàng Đồng



Phố Hàng Điếu












Phố Hàng Mắm



Phố Hàng Nón



Phố Hàng Tre



Phố Hàng Tre



Phố Hàng Tre



Phố Hàng Tre



Phố Hàng Thiếc






Góc Phố Hàng Thiếc và Phố Hàng Bồ



Phố Sinh Từ



Phố Sinh Từ



Múa rồng - Phố Hàng Quạt



Múa rồng



Rước kiệu ngựa thiêng



Múa rồng - Phố Hàng Quạt










Cổng trại lính






Chùa Một cột






Chùa Quạ



Hà nội 2001



Hà nội 2001






Khách sạn Hà nội



Vườn Bách Thảo



Đại lộ Henri Rivière



Phố Mã Mây



Phố Mã Mây






Chợ Đồng Xuân



Phố Huế



Phố Hàng Bạc



Phố Hàng Bạc



Phố Hàng Bạc






Phố Hàng Bè



Phố Hàng Bông









Phố Tàu









Phố Hàng Đào









Phố Hàng Đậu



Phố Hàng Đồng






Phố Hàng Hòm



Phố Hàng Mắm



Phố Hàng Nón






Phố Lò Rèn


Múa rồng



Rước kiệu






Phố Mã Mây hay còn được gọi là Phố quân Cờ Đen



Thềm rồng điện Kính Thiên trong Hoàng thành Hà nội



Cửa Đông Thành Hà nội



Hồ và chùa Phật



Musée Louis Finot, nay là Bảo tàng Lịch sử VN






Chợ Đồng Xuân



Nhà thờ sau Thánh Lễ



Ga Hà Nội, bị phá hủy bởi bom Mỹ 22/12/1972



Tàu điện



Chủng viện Xuân Bích



Nhà Thờ lớn



Phụ nữ HN - 1970